Emir Karakaya

Wisconsin-Madison Üniversitesi Tarih Bölümü’nde doktora öğrencisidir.

On dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında gerçekleşen ve birçok millete “ilham kaynağı” olan Japon modernleşmesi üzerine farklı bakış açılarıyla eserler kaleme alınmış ve ortaya koyulan bütün bu eserlerde hem haksız anlaşmalar hem de Iwakura Heyeti’nin gerçekleştirdiği ziyaretler, anlatılan hikâyenin başlangıç noktası olmuştur. Bunun en önemli sebebi, Japon modernleşmesinin anlaşılması için Meiji Japonya’sının ve hatta son yıllarında Tokugawa Şogunluğu’nun “Batı” ile karşılaşmasını egemenlik üzerinden ele almasıdır. Her ne kadar akademide aşina olunsa da Amiral Perry’nin gemilerinin gelişi, Tokugawa yetkililerin bütün çabalarına rağmen ısrarla Edo kıyılarından ayrılmaması ve nihayetinde başkandan getirdiği hediyeleri verişi ve Japon limanlarının Amerikan gemilerinin iaşesine açılması “talebini” iletmesi mutlaka anlatılmaktadır.[1] 1854 yılında Amiral Perry Japonya’ya Tokugawa şogununun cevabını öğrenmek için döndüğünde ülkeyi açmaktan başka çare bulamayan şogun talepleri kabul ettiğini bildirmiş ve böylece iki yüzyıldan uzun bir süredir devam eden “sınırlı diplomasi siyaseti” şeklinde tanımlanabilecek sakoku siyaseti sona ermişti.[2]

1854 yılında imzalanan Kanagawa Anlaşması Japon gemilerini ticarete henüz açmasa da Japon modernleşmesinin en kritik sürecini başlatmış bulunuyordu. Kanagawa Antlaşması’nda yer alan “en çok kayrılan ülke” maddesi Japonya için haksız anlaşmaların yolunu da açmış bulunuyordu.[3] Devam eden süreçte Japonya’da yabancı karşıtlığı ve imparatorun tekrardan ülkenin tek hâkimi olma arzusunu kendilerine düstur edinen isyankâr samuraylar ülkede idareyi ellerine alacak ve Tokugawa Şogunluğu’na son vereceklerdi. Ne var ki, bu yabancı karşıtı sloganlar yerini realist ve planlı bir modernleşme siyasetine bıraktı. Satsuma ve Choshu beyliklerinin başı çektiği bu yeni siyasi elit, 1858’de ilk haksız anlaşmanın imzalandığı ABD ve devam eden aylarda benzer anlaşmaların imzalandığı Fransa, Belçika, Hollanda, Prusya, Rusya, Danimarka, İsveç, İtalya, Avusturya, İsviçre, İspanya ve Portekiz gibi ülkeleri ziyaret ederek “en çok kayrılan ülke”, ciddi gümrük muafiyetleri ve en önemlisi de diplomatik dokunulmazlık veren bu anlaşmaları yine “on yıl içinde yeniden görüşülebilir” maddelerine dayanarak yeniden görüşmek arzusundaydı.[4] Bu amaçla oluşturulan ve üst düzey siyasetçiler ve aristokratların yer aldığı Iwakura Heyeti haksız anlaşmaları eşit şartlarda yenileme ve nihayetinde tam egemenlik elde etme amacıyla yola koyuldular. Her ne kadar esas gayelerine erişemeseler de 1871-1873 yılları arasında gerçekleştirdikleri bu ziyaretlerde çok önemli bir sonuca vardılar: Özellikle İngiliz Hariciye Nazırı Lord Earl Granville ile Prens Iwakura’nın görüşme kayıtlarına göz atıldığında görüleceği üzere, Avrupalı güçlerin Japonya’nın hukukî yapısına güvenleri yoktu. Dolayısıyla hiçbir şekilde mevcut şartlarda bir İngiliz’in, bir Fransız’ın Japon hukukuna tâbi olması düşünülemezdi. [5] Bunun farkına varan Meiji eliti hukuki sistemin tamamen değişmesi ve Avrupalılaşması gerektiğine inandılar. Dolayısıyla, Mısır Karma Mahkemeleri gibi kısmî çözümlere hep şüpheyle baktılar.[6] 1873’ten itibaren , anayasa, medenî kanun ve ceza kanunu olmak üzere devamlı bir arayışta oldular.[7]

Sanayileşme, jeopolitik gelişmeler ve iktisadî kurumların dönüşümü Japonya’nın önemli bir güç haline gelmesinde etkili olsa da Meiji Hükümeti’nin on dokuzuncu yüzyılın son çeyreği boyunca en çok önem verdiği siyaseti haksız anlaşmalardan kurtulmak ve tam egemenliğe kavuşmaktı. Diplomatik dokunulmazlık rejiminden kurtulmak Japonya’nın hukukî yapısını tamamen Avrupalı hale getirmesine ve Avrupalı devletleri ikna edebilmesine bağlıydı. Dolayısıyla da yapılması gereken en önemli iş bu siyaseti başarıyla gerçekleştirmekti. Yapılan hiçbir icraat bu hedefe ulaşılmadan tamamlanamayacaktı. Meiji siyasetçileri için her türlü gelişmenin merkezinde hukukî kurumların Avrupalılaşması vardı.

Bütün bunlara rağmen Japon hukukî modernleşme serüveni hâlen birçok açıdan incelenmeyi ve tartışılmayı bekliyor. Uluslararası hukukun “egemenliğin” kimde olduğuna karar vermede önemli bir araç olduğu on dokuzuncu yüzyıl, dünya düzeninde ilk kez “eşit derecede egemen” kabul edilen Japonya’nın hukukî modernleşmesi birçok açıdan ele alınması Japon modernleşmesini anlama ve anlatmada önemlidir. Japonya’nın yalnızca hukukî yapısını değiştirdiği için mi Avrupalı devletlerle “eşit konuma” geldiği ve hatta Britanya ile “müttefik” olduğu sorusuna benim vereceğim cevap “ne evet ne hayır” olacaktır. Ancak hukukî dönüşümün, anayasanın yazılmasının, Avrupa ve ötesinde hukuki model arayışlarının, medenî kanunun etrafında dönen tartışmaların tarihçiler tarafından derinlemesine incelenmesi bu hikâyeyi teleolojik bir anlatı olmaktan çıkaracak ve daha karmaşık ama sürece odaklanarak daha anlaşılabilir hale getirecektir.

Son bir not olarak da Türk akademisinde dahi yaygın olan “özünü koruyarak modernleşen” Japonya algısını düzeltmek yine Japon hukukî modernleşmesini anlayarak ve anlatarak mümkün olacaktır. Her ne kadar on dokuzuncu ve yirminci yüzyılda Japonya ve Japonlar hakkında eserler kaleme alan Türk entelektüeller aksini iddia etse de dikkatli bakıldığında hukukî modernleşme hikâyesi Japonya’nın özünden sıyrılma gayretini gözler önüne serecektir. Bu noktadan bakıldığında da bu yazıda anlatılanlar “kuyuya atılan taşı” çıkarmakta tarihçilere çok iş düştüğüne de vurgu yapmak içindir.[8]

Kaynaklar

Auslin, Michael R. Negotiating with Imperialism: The Unequal Treaties and the Culture of Japanese Diplomacy. Cambridge Mass.: Harvard University Press, 2004.

Esenbel, Selçuk. “Shoes and Modern Civilization Between Racism and Imperialism: The 1880 Yoshida Masaharu Mission of Meiji Japan to Qajar Iran as Global History.” Global Perspectives on Japan Japan’s Interaction with the Turkish and the Muslim World, no. 2 (2020): 12–47.

Hane, Mikiso, and Louis G. Perez. Modern Japan: A Historical Survey. 5th ed. Boulder CO: Westview Press, 2013.

Howland, Douglas. International Law and Japanese Sovereignty: The Emerging Global Order in the 19th Century. Houndmills Basingstoke Hampshire: Palgrave Macmillan, 2016.

Isam, R. Hamza. “明治時代における日本のエジプト研究 Meiji Jidai Ni Okeru Nihon No Ejiputo Kenkyū.” 待兼山論叢 Machikaneyama Ronsō. . 日本学篇 Nihongakuhen 16 (1982): 17–31.

Karakaya, Emir. “Legal Modernization in the Early Meiji Period and the Japanese Research on the Mixed Courts of Egypt.” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Boğaziçi Üniversitesi, 2021. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/.

Kazuhiro, Takii, and David Noble. The Meiji Constitution: The Japanese Experience of the West and the Shaping of the Modern State. Tokyo: International House of Japan, 2007.

Kume, Kunitake. Japan rising: The Iwakura embassy to the USA and Europe 1871-1873. Cambridge, New York: Cambridge University Press, 2009.

Murase, Shinya. “The Most-Favored-Nation Treatment in Japan’s Treaty Practice During the Period 1854-1905.” The American Journal of International Law 70, no. 2 (1976): 273–97. doi:10.2307/2200073. http://www.jstor.org/stable/2200073.

Nakaoka, Saneki. “Japanese Research on the Mixed Courts of Egypt in the Earlier Part of the Meiji Period in Connection with the Revision of the 1858 Treaties.” 上智アジア学, no. 6 (1988): 11–47.

Perry, Matthew C. Narrative of the Expedition of an American Squadron to the China Seas and Japan: Performed in the Years 1852, 1853 and 1854, Under the Command of Commodore MC Perry, United States Navy, by Order of the Government of the United States. AOP Nicholson, printer, 1856.

---

[1] Detaylar için bkz. Matthew Calbraith Perry, Narrative of the Expedition of an American Squadron to the China Seas and Japan: Performed in the Years 1852, 1853 and 1854, Under the Command of Commodore MC Perry, United States Navy, by Order of the Government of the United States (AOP Nicholson, printer, 1856).

[2] Mikiso Hane and Louis G. Perez, Modern Japan: A Historical Survey, 5th ed. (Boulder CO: Westview Press, 2013), 65.

[3] Perry, Narrative of the Expedition of an American Squadron to the China Seas and Japan, 387.

[4] Kunitake Kume, Japan rising: The Iwakura embassy to the USA and Europe 1871-1873 (Cambridge, New York: Cambridge University Press, 2009), 14–15.

[5] Karakaya, Emir. “Legal Modernization in the Early Meiji Period and the Japanese Research on the Mixed Courts of Egypt.” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Boğaziçi Üniversitesi, 2021. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/, 76-77.

[6] Mısır Karma Mahkemeleri üzerine Meiji döneminde yapılan ciddi saha çalışmaları ve etrafında dönen tartışmalar için bkz. Karakaya, Emir. “Legal Modernization in the Early Meiji Period and the Japanese Research on the Mixed Courts of Egypt.” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Boğaziçi Üniversitesi, 2021. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/.; Saneki Nakaoka, “Japanese Research on the Mixed Courts of Egypt in the Earlier Part of the Meiji Period in Connection with the Revision of the 1858 Treaties,” 上智アジア学, no. 6 (1988);R. Hamza Isam, “明治時代における日本のエジプト研究 Meiji Jidai Ni Okeru Nihon No Ejiputo Kenkyū,” 待兼山論叢 Machikaneyama Ronsō. . 日本学篇 Nihongakuhen 16 (1982).

[7] Meiji döneminde Japonya’nın hukuki kurumlarını Avrupalılaştırması ve dolayısıyla “diplomatik dokunulmazlık rejiminden kurtulması” ile alakalı önemli birkaç eserler: Michael R. Auslin, Negotiating with İmperialism: The Unequal Treaties and the Culture of Japanese Diplomacy (Cambridge Mass.: Harvard University Press, 2004); Douglas Howland, International Law and Japanese Sovereignty: The Emerging Global Order in the 19th Century (Houndmills Basingstoke Hampshire: Palgrave Macmillan, 2016); Takii Kazuhiro and David Noble, The Meiji Constitution: The Japanese Experience of the West and the Shaping of the Modern State (Tokyo: International House of Japan, 2007); Shinya Murase, “The Most-Favored-Nation Treatment in Japan’s Treaty Practice During the Period 1854-1905,” The American Journal of International Law 70, no. 2 (1976), doi:10.2307/2200073, http://www.jstor.org/stable/2200073.

[8] Bu önemli işi ilk olarak yapan tarihçilerden biri Selçuk Esenbel’dir. Esenbel’e göre Japon eklektisizmi aslında kamusal ve hususi alanların birbirinden ayrılması kamusal olanın tamamen Batılılaşması ve hususi olanın ise Japon kalmasından ibarettir. Selçuk Esenbel, “Shoes and Modern Civilization Between Racism and Imperialism: The 1880 Yoshida Masaharu Mission of Meiji Japan to Qajar Iran as Global History,” Global Perspectives on Japan Japan’s Interaction with the Turkish and the Muslim World, no. 2 (2020): 20. Ayrıca, bizim görüşümüze göre, Japon kalan hususi alanların esasında oldukça sembolik ve törensel hale geldiği notunu da eklemek yerinde olacaktır.